وقف چه اثری بر نظام آموزشی عصر صفویه داشته است؟

وقف چه اثری بر نظام آموزشی عصر صفویه داشته است؟

دوره صفویه (۹۰۷ تا ۱۱۳۵ ه . ق) مصادف با 880 تا 1101ش آغاز گشت. گزینه ها و دلایل متفاوتی، در تاسیس و شکل گیری این دوره و سلسله، تاثیرگذار بودند که همگی آن ها با یکدیگر ارتباط داشتند. ایران و کشور عثمانی، در آن زمان مشغول جنگ و ستیز بودند. ضمن اینکه حضور آیین تشیع،  اختلافات فرقه ای به ویژه حضور فرقه صوفی و صوفیگری و وجود عالمانی با ذکاوت قابل توجه، باعث شد تا مورد وقف از جنبه مهم و تاثیرگذاری برخوردار شده و رونق بگیرد.

به عبارتی دیگر، روح معنوی مرتبط با جامعه و افراد حاضر در آن، باعث به وجود آمدن وقف شده بود و ضمن اینکه یکی از جنبه های وقف، انجام تسهیلات و گره گشایی ها برای دولت صفوی در رسیدن به اهدافش به حساب می آمد. در آن زمان، دول عثمانی و صفوی، به صورت بی وقفه و مداوم با یکدیگر مشغول جنگ بودند.

حکومت صفوی و جنگ و درگیری با دولت عثمانی

دولت عثمانی، حکومتی شیعی بود و در نظر داشت تا ضمن جنگ با ایران و کشورهای دور و نزدیک، به عنوان حکومت برتر و قدرتمند اسلامی، بر آن ها حکومت کند. شاه اسماعیل صفوی، شخصی مذهبی و متعصب به حساب می آمد و با دستمایه مذهب، با عثمانی ها نجنگید. اما عثمانی ها سنی بودند و می خواستند تا با استفاده از گزینه مذهب، بر دیگر کشورها تسلط پیدا کنند.

به همین دلیل بود شاه اسماعیل شیعه، جنگ با عثمانی ها را آغاز کرد. در دوران شاه عباس و شاه اسماعیل صفوی و دیگر شاهان صفوی، همیشه حکومت صفوی نسبت به عثمانی ها غالب بودند و بر آن ها برتری داشتند. از طرفی، ذکاوت و هوشیاری شاه عباس باعث شده بود تا عثمانی ها همیشه در جنگ با لشگر ایران، بازنده باشند. (1)

حضور تصوف در دوره صفویه        

تصوف، درویشی یا عرفان (نوعی طریقت اسلامی) شیوه ای زاهدانه بر اساس شرع و تزکیه نفس و اعراض از دنیا برای وصول به  حق و استکمال نفس است. واژه تصوف در لغت به معنای پوشیدن پشمینه بوده که با جماعت مربوط به آن نسبت مستقیم داشته که این مورد را نشانه زهد می دانستند.

آداب طریقت، موردی است که همیشه همراه با تصوف آمده، درحالیکه عرفان مکتبی جامع و مطلق سلوک معنوی و اعم از تصوف بوده و در بعضی موارد عرفان سلوک، به عنوان گزینه برتر عنوان شده است. تصوف شیعی قرن هشتم، تصوف علمی و مدون مورد توجه قرار گرفت و تصوف به تشیع نزدیک و با تصوف اهل سنت متمایز شد، از صوفیه شیعه، شیخیه جوریه در خراسان (پیروان شیخ خلیفه) و  سادات مرعشی در آمل (پیروان میرقوام الدین مرعشی) و صوفیه قزلباش و صفویه (پیروان  شیخ صفی الدین اردبیلی اردبیلی) از آن جمله اند.

در دوره صفویه بود که صوفیان و صوفیگری پیشرفت کرد، اما صوفیان تسبیح رها کرده و شمشیر در دست گرفتند، بنابراین،  تساهل و مدارا که از جمله اصول صفویان بود، با زورگویی و خونریزی جایگزین شد. در فاصله سه پشت از عهد جنید تا اسماعیل، کلمه صوفی به هر شخصی که مرید خاندان صفوی بود، اطلاق می شد و به همین سبب این واژه از طریق نوشته های فرستادگان و نیز جهانگردان کشورهای دیگر، به زبان های اروپایی راه یافت و حتی بخشی از اشعار شاعران نامور انگلیسی شد، تا جایی که نزدیک بر دویست سال، هر جا سخن از پادشاه می آمد، وی را «صوفی بزرگ» می خواندند. (1) و (2)

ارتباط وقف با آیین تشیع و فرقه صوفی در دوره صفویه

در دوره صفوی، تشیع به عنوان آیین رسمی انتخاب شد و دایره حکومت نیز قدرتمندتر شده و نسبت به هویت ملی،  آگاهی افراد افزایش یافت. در این دوره بود که شیعیان از سرزمین های خارج از کشور، به ایران آمده و همچنین سُنی های ساکن ایران، به کشور های دیگر مهاجرت کردند. مجموعه این عوامل باعث شد تا تمرکز مذهبی بیشتری در ایران ایجاد شود. حضور علماء جبل عاملی نیز، هدف و انگیزه مثبتی به اداره کشور بخشید.

شاهان صفوی دست دخالت علماء را در اداره کشور باز گذاشتند و این افراد، عواملی را که سبب توسعه و رونق کشور بود، افزایش دادند که مورد وقف نیز از جمله این عوامل محسوب می شد.

بنابراین، با ایجاد دولت صفوی و مذهب شیعه، در خاندان صفوی و هواداران آن ها هیجان قابل توجهی ایجاد گردید، شرایط برای رشد و توسعه مهیا شد و به کار گیری عالمان دانشمند در رشد و توسعه مذهب و فرهنگ های مربوط به آن و استفاده از آن ها جهت توسعه امور داخلی و خارجی، تاثیر بسیار مهمی گذاشت.

با بررسی وقف نامه های این دوره، وقف هایی با اهداف مذهبی از جمله روضه خوانی حضرت سیدالشهداء، پرورش طلاب علوم دینی با مضمون شیعه، ترویج مذهب شیعه، از موارد موقوفاتی هستند که در آن زمان بسیار گسترده بوده و برای آن ها هزینه های قابل توجهی صرف می شد.

این هزینه ها و نیت های مربوط به آن، تنها می توانست توسط افراد متمول و ثروتمند صورت پذیرد. نکته مهم اینکه، در پایتخت حکومت صفوی، یعنی اصفهان، ملک و مکانی که مورد وقف نباشد،  پیدا  نمی شد و امر وقف در دوره صفویه، به جزئی از فرهنگ تبدیل شده بود. (2)

در این دوران،  وقف رونق و رواج فراوانی پیدا کرد و علاوه بر مردم عادی و ثروتمندان، شاهان صفوی اموال متعددی را به موقوفات اضافه می کردند، ماهیت مذهبی سلسله صفویه و جدیت آن ها برای مبارزه با حکومت عثمانی و به کارگیری علماء دین در مناصب کلیدی دولت، باعث شد در نوع و مصارف موارد موقوفات، تحولی صورت پذیرد.

در واقع، دوره صفوی را می توان نقطه عطفی در تاریخ وقف ایران دانست و شاخصه های اصلی ترویج فرهنگ وقف را در موارد می توان زیر برشمرد:

1.نقش عالمان دینی

2.جهشی نوین در مدیریت اوقاف

3.دین و اثرات رایج آن

4.اعطای معافیت از مالیات

5.ثبات سیاسی

سیر پیشرفت و تاثیر وقف بر نظام آموزشی در دوره صفوی

وقف، یکی از مهم ترین زیرساخت های اقتصادی در جهان اسلام محسوب می شود. سنت وقف، از جمله ارزش های جهان بینی دینی و مذهبی است که در ایجاد طلاب و موقوفاتی برای تامین مخارج مربوط به مدرسه، نقشی اساسی داشت. علاوه بر این، با تاسیس مدارس در قرن چهارم، نقطه عطفی در زندگی دانشجویان حادث شد و به نوعی، بیمه اجتماعی برای آنان شکل گرفت.

سنت وقف، در دوره های مختلف از جمله سلجوقیان و ایلخانان نیز ادامه پیدا کرده و سرانجام، در زمان صفوی به اوج رسید. در این زمان بود که مدارس با اهداف نوینی رشد و توسعه پیدا کردند. یکی از شاخص های سلسله صفوی که تحولات سیاسی- اجتماعی و مذهبی گسترده و مهمی در ایران ایجاد کرد، به رسمیت یافتن مذهب تشیع و نیاز تبلیغاتی برای ترویج آن در کشور بود که تا پیش از این زیر نفوذ اهل سنت قرار داشت.

در بعد مذهبی متعصب که دشمن صفویان بودند، ایجاد تشکیلات سازمان یافته روحانیون برای ترویج و تحکیم مبنای عقیدتی شیعه امامیه را ایجاب کرد. بنابراین، حکومت صفوی مدرسه را عامل تغذیه کننده و پشتیبان عقیدتی برای پیشبرد اهداف خود، در نظر می گرفت. به همین دلیل بود که برای رشد و پرورش آن، اقدامات متعددی انجام داد.

حاکمان صفوی به موضوع تعلیم و تربیت علاقه مند بودند، در زمان شاه سلطان حسین با وجود ضعف در اداره حکومت،  وی به علم و تعلیم و تربیت علاقه قابل توجهی داشت و از این جهت در بین شاهان صفوی سرآمد بود. وی یکی از حجره های مدرسه چهارباغ را به خود اختصاص داد و به صورت منظم در جلسات بحث و نظر شرکت می کرد. (3)

تحوّل دیگر در این عهد، استقلال مدارس بود، سنت وقف روشی بود که با آن مدارس می توانستند استقلال نسبی خود را از دربار حفظ کنند. برای تامین هزینه های مدرسه، موقوفاتی هم برای آن درنظر گرفته می گردید که مخارج مدرسه و مستمری، از آن ها تامین می شد. توجه به مدارس علمیه و کم توجهی به مکتب خانه ها را شاید بتوان به دلیل اشکالات ساختاری مکتب خانه ها دانست.

یعنی کمیت و کیفیت پایین برنامه های درسی، دشواری کتاب های مورد تدریس از نظر زبان نگارش و حجم، درک نادرست مفاهیم به علت شیوه آموزشی سطح پایین، سطح هر مکتبی به میزان سطح سواد آخوند باجی ها، میرزا باجی ها، ملاباجی ها، خان باجی ها و شاهباجی ها بستگی داشت که عمدتاً سطح سواد پایینی داشته و سبب می شد که افراد، بیشتر به مدارس خارجی گرایش پیدا کنند. (3)

تاثیرات وقف بر مدارس در دوره صفوی

تاثیرات وقف را به چند گروه می توان تقسیم بندی کرد:
 

تاثیرات وقف بر برنامه و فضای آموزشی

در بسیاری از وقف نامه های مساجد، به جز تعمیرات و امور مربوط به مساجد، کارهای خیر دیگری چون: غذا دادن به فقیران، وعظ و خطابه، تعلیم و قرائت قرآن کریم، تدریس علوم گوناگون و... به عنوان موارد مصرف اوقاف مساجد عنوان شده است. از سایر کارکردهای وقف نامه ها می توان به برنامه آموزشی و تشویقات و تنبیهات نیز اشاره کرد.
 

تعیین نحوه اداره مدارس و شرایط طلاب در وقف نامه ها

مسئول هر مدرسه، برای اداره مدرسه و موقوفات آن در مدرسه ها و مساجد، برای دانشجویانی که از شهرها و نقاط دور دست برای فرا گرفتن علم آمده بودند، حجره هایی می ساختند تا برای مسکن هزینه نکنند. برای هر شخصی که پذیرفته می شد، هزینه ماهانه و یا سالانه ای از محل درآمد موقوفه مدرسه، تعیین می کردند تا با خیال راحت برای تهیه غذا، به یادگیری دروس مشغول شوند.
 

تعیین محتوای درسی در وقف نامه

به جز موارد عنوان شده، بانیان مدارس در مورد محتوای دروس نیز نظر خود را ارائه کرده اند. مثلاً، در وقف نامه مدرسه چهار باغ در رابطه با وظایف مدرسان و طلاب مدرسه باید به علوم شرعی مانند احادیث اهل بیت (ع)  تفسیر قفه و اصول و همچنین فراگیری مقدمات آن مانند صرف و نحو اشتغال داشته و هر یک از طلاب باید به میزان کافی و لازم به این درس ها مشغول بوده و حداقل یکی از دروس وی باید یکی ازکتاب های مشهور احادیث اهل بیت (ع)  باشد. در قسمتی از وقف نامه آمده که طلاب نباید درخصوص کتاب های حکمت و آثار مربوط به تصوف در مدرسه بحث و جدل بکنند.
 

تعیین مدت زمان تحصیل در وقف نامه ها

در مورد اکثر مدارس گفته می شود که هیچ گونه شرط و محدودیت زمانی برای به پایان رساندن تحصیل وجود نداشته است، اما با مطالعه وقف نامه می توان پی برد که برخی از واقفان به این نکته توجه داشته و برای اقامت در مدرسه، شرط زمانی تعیین کرده بودند.

در نهایت، با نگاهی به وقف نامه ها می توان گفت، فضا و فعالیت مدرسه، از زندگی اجتماعی و مذهبی جدا نبود و در روزهای خاصی برای انجام مراسم عمومی به روی همگان باز می شد و در برخی از مدارس، زمان های ویژه ای برای پند و اندرز افراد اختصاص پیدا می کرد.

این اصل در کنار عبادت و آموزش، بر اهمیت محوری مدرسه را به عنوان بنای چند منظوره در شهر، تاکید می کند. اما در دوران امروز، ارتباط بین مدرسه و محیط اجتماعی از نکات مورد توجه است (مدارسی که ارتباط خود را با شهر حفظ کرده و خدمات عمومی تری ارائه دهند، همچنین دانش آموزان را با فعالیت های اجتماعی آشنا کنند).

درنظر گرفتن عملکردهای عمومی‌برای این مدارس و تاکید بر این مورد در وقف نامه ها، باعث تداوم ارتباط آن ها با جامعه و پایداری هرچه بیشتر آن ها خواهد شد. از نکات مورد توجه دیگر در وقف نامه های مدارس این است که از درآمد موقوفات، ابتدا بخشی را که مربوط به حفاظت و نگهداری اصل وقف می شد، کنار گذاشته و سپس حقوق هریک از افراد را بر حسب متن وقف نامه یا عرف جاری پرداخت می شد.

این امر باعث می شد تا مجموعه هایی مثل کاروانسراها و بازار که عایدات آن ها صرف موقوفه می شوند، مستقل و پایدار باقی بمانند و برای سال ها موقوفه خود را حفظ کنند. (2) و (3)
 

نتیجه گیری و جمع بندی

مراکز آموزشی، به صورت کلی در احداث و وقف مدارس علمیه و تامین منابع مالی برای مخارج ساختمانی و انسانی آن ها به وجود آمده اند و در دوره صفوی، رونق موقوفات به شکوفایی انجامید و بخش بزرگی از این موقوفات درآمد بالایی داشتند و همین امر سبب پیشرفت ساختار آموزشی و علمی دینی آن زمان گردید.

به طور کلی، می توان تاثیرات وقف را بر مدارس اینگونه بیان کرد: سنت وقف، شیوه ای بود که مدارس به وسیله آن می توانستند استقلال نسبی خود را از دربار حفظ کنند. تامین هزینه های مدرسه، از محل درآمد رقبات متصل به موقوفه باعث می شد پیش از تشکیلات سازمان و اداره ای برای تعلیم و تربیت، مردم خود به ساخت و احداث مدرسه و مکتب بپردازند. این کار بر مردم واری بناها تاکید می کرد و باعث پایداری بیشتر بناها در طول زمان می شد.

مضاف براینکه، در وقف نامه ها، به نکات مهمی از اداره مدرسه، نحوه زندگی و سکونت طلاب، شرح وظایف و نذورات و حقوق و دستمزد اشاره شده است. ترکیب مدرسه و مسجد باعث شده بود تا بناهای مورد استفاده برای تحصیل و مدرسه، به دلیل انطباق نظام آموزشی و چندمنظوره بودن و پشتوانه مالی در دوره صفویه، پایداری خود را حفظ کنند.

بنابراین، وقف به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای حامی پژوهش و پژوهشگران، جهت نیل به توسعه علمی و اقتصادی در جوامع اسلامی، مطرح بوده است.

پی نوشتها

1. Samieazar A, History of developments in Iran from ancient times to the establishment of polytechnic schools. Agah Publication. (75 :) 2 (;) 1997.
2. Alemzadh H, Riahi A, Training Nizamiyya in Baghdad and Rabe-Rashidi. jurisprudence, theology and the history of civilization. (37 :) 19 (;) 2009.
3. Hajebi B, Effects of school endowment sustainability of Safavi period. Journal Art University. (22 ;) 2011.